Powstaniec z 1863 r. rozstrzelany przez Rosjan w Koninie 5 XI 1863 r.
Powieszony przez Rosjan w dniu 19 lipca 1864 r. na konińskim błoniu o. Maksymilian Tarejwo, kapelan i organizator powstańczy, nie był jedynym straconym w Koninie z wyroku rosyjskiego wojennego sądu polowego w okresie powstania styczniowego.
Wokół liczby oraz nazwisk straconych w tym czasie w mieście narosło wiele nieścisłości i błędów, których pierwotnym źródłem była wydana w 1904 r. we Lwowie publikacja Józefa Białynia Chołodeckiego, zawierająca „Listę politycznych przestępców straconych w czasie powstania 1863/1864 r. w Królestwie Polskim”.
Według autora miała być oparta o pozyskany w 1884 r. przez
J. Wysłockiego dokument rosyjski, ale najprawdopodobniej zawiodło prawidłowe odczytanie i tłumaczenie.
W konsekwencji m.in. pomylono Konin z miastem Końskie.
W urzędowym „Dzienniku Powszechnym” z dnia 12 listopada 1863 r. podano do wiadomości, że wyrokiem Sądu Wojennego Polowego został skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie w Koninie Zygmunt Waryłkiewicz, określony jako „organizator band”.
Następnego dnia analogiczną informację zamieszczono także w „Gazecie Warszawskiej”.
Znacznie więcej danych zawiera tekst zamieszczony 14 listopada, aczkolwiek datowany na dzień 11 listopada, w wychodzącym w Poznaniu (wówczas w zaborze pruskim) „Dzienniku Poznańskim”. Wkradła się jednak w tym przypadku pomyłka, bowiem zamiast nazwiska Zygmunt Waryłkiewicz podano Zygmunt Baryłkiewicz, co miało konsekwencje w późniejszych opracowaniach. Zawiera jednak najwięcej informacji dotyczących losów i okoliczności śmierci. Pisano w nim, że został rozstrzelany na błoniu pod Koninem 5 listopada 1863 r. o godzinie 7. Miał 26 lat i był studentem prawa Uniwersytetu Petersburskiego, jednakże tuż przed ukończeniem studiów wyjechał w 1861 r. do Warszawy.
W lipcu tego roku miał przebywać w krakowskim i kieleckim. Schwytany przez Rosjan został skazany na zesłanie do ciężkich robót na Syberii. Jednakże zdołał uciec i przebywał w Paryżu, a po wybuchu powstania wrócił do kraju.
Pomimo słabego zdrowia wstąpił do formującego się na Kujawach oddziału Kazimierza Mielęckiego, walczył pod Cieplinami, Krzywosądzem i Nową Wsią.
Był przydzielony jako oficer do głównego sztabu województwa mazowieckiego, a następnie został organizatorem wojskowym tegoż województwa. W końcu zapadł niebezpiecznie na zdrowiu, usunął się i w wiejskim zaciszu szukał ulgi w boleściach. Jednakże […] Moskwa wszędzie go śledząca zdołała wykryć miejsce jego schronienia i złożonego w łóżku przywiozła do Konina. Aby ujść torturom, zażył trucizny, ale użyto środków przeciwnych, które działanie jej wstrzymały. W konwulsyjnych drganiach wtrącony do ciemnego więzienia, po tygodniu doczekał się wyroku…
Inne zachowane materiały źródłowe pozwalają na potwierdzenie informacji zawartych w tej publikacji prasowej lub ich sprostowanie. Zygmunt Waryłkiewicz jest wymieniony w urzędowym wykazie osób skazanych przez sądy wojenne do dnia 27 stycznia 1862 r. W rzeczywistości jednak został […] skazany do służby wojskowej z prawami stanu, za […] jawne nieposłuszeństwo władzy, niezachowanie przepisów stanu wojennego i śpiewanie podburzających hymnów w kościołach po ogłoszeniu stanu wojennego.
Potwierdzony jest również jego pobyt w Paryżu w 1862 r., gdzie czynnie uczestniczył w życiu politycznym emigracji.
Według przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie rozkazów Tymczasowego Rządu Narodowego mianowany został 16 kwietnia 1863 r. podporucznikiem, a 4 maja tego roku awansowany na porucznika.
Pobyt Waryłkiewicza w obozie Mielęckiego przed bitwą pod Cieplinami potwierdza we wspomnieniach Bolesław Anc. Według informacji zawartych we wspomnieniach płk. Edmunda Calliera w czerwcu 1863 r. Waryłkiewicz jako organizator, razem z Konstantym Sokołowskim – intendentem wojewódzkim, zostali przyłączeni do jego sztabu.
Późniejsze opracowania przynoszą dalsze informacje, według których był synem sędziego apelacyjnego z Warszawy, w czasie pobytu w Paryżu był sekretarzem Towarzystwa Naukowego Młodzieży Polskiej, a w powstaniu miał być także adiutantem płk. Józefa Alojzego Seyfrieda (zapewne w czasie, kiedy ten pełnił obowiązki Naczelnika Wojennego Województwa Mazowieckiego).
We wspomnianym opracowaniu J. Białynia Chodeckiego figuruje na liście dowódców i organizatorów, jak też na liście straconych. Podana jest tam data śmierci 18(30) października 1863 r. Podwójna data dzienna to oczywiście konsekwencja stosowania w Królestwie dwóch kalendarzy: juliańskiego (urzędowego) i gregoriańskiego. Jest ona jednak błędna i prawdopodobnie odnosi się do daty wyroku sądu wojennego.
Zygmunt Waryłkiewicz został stracony w Koninie 5 listopada 1863 r., tak jak podawano w ówczesnej prasie i przytoczono w opracowaniu z 1867 r. autorstwa Z. Kolumny (A. Nowoleckiego). Potwierdza to znajdujący się w konińskim oddziale Archiwum Państwowego w Poznaniu akt zgonu.
W dokumencie tym zapisano, że […] w dniu piątym listopada roku zeszłego o godzinie siódmej rano umarł w Koninie Zygmunt Waryłkiewicz vel Dezyderiusz Turobojski syn Hiacyntego i Antoniny, urodzony gdzie nie wiadomo, zamieszkały we wsi Wierzchy Powiatu Rawskiego, szlachcic lat dwadzieścia mający…
Wpis wniesiono do księgi stanu cywilnego konińskiej parafii rzymskokatolickiej dopiero 23 stycznia 1864 r.
Nie podano w nim przyczyny śmierci, jednakże w aktach zgonu tego
z reguły nie czyniono, a w tym przypadku sytuacja była ponadto szczególna. Sporządzenie aktu zgonu mogło być samorzutną inicjatywą ks. Piotra Buguckiego, faktycznego proboszcza i urzędnika stanu cywilnego. Sugeruje to zwłoka w dokonaniu wpisu oraz fakt, że formalnie zgłaszającymi byli kościelny i grabarz. Ks. Bogucki mógł być świadkiem egzekucji niosąc duchową posługę skazańcowi przed śmiercią, na co Rosjanie zgodnie z ówczesnymi przepisami pozwalali. Niewątpliwie błędny jest tylko podany wiek skazańca, ale tego zgłaszający mogli nie wiedzieć. Natomiast Dezyderiusz Turobojski,
to najprawdopodobniej nazwisko pod którym się ukrywał.
Opracował Piotr Rybczyński.
Akt zgonu Zygmunta Waryłkiewicza sporządzony 23 stycznia 1864 r.
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie, zespół: 54/767/0 –„Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej Konin”, sygn. 57, strona 121.
